Wetenschapsvrijdag

Science Diction is een hapklare podcast over woorden en de wetenschappelijke verhalen die erachter zitten.

Eerste bekende gebruik: 1976

Een evolutiebioloog vermengde het oude Griekse woord mimeme – wat iets imiteren betekent – met het Engelse woord gene, en zette zo de toon voor LOLcats, Success Kid, Rickrolling en nog veel meer.

Een hapklare brok cultuur

“Het meeste van wat ongewoon is aan de mens kan in één woord worden samengevat,” schrijft de evolutiebioloog Richard Dawkins in zijn boek The Selfish Gene uit 1976. “Cultuur.”

Maar wat heeft cultuur met evolutiebiologie te maken? Net als genen, zo betoogt hij, schept culturele overdracht een pad naar evolutie.

“Ik denk dat er onlangs een nieuw soort replicator op deze planeet is ontstaan,” schrijft Dawkins. “Het staart ons recht in het gezicht. Het staat nog in de kinderschoenen, nog onhandig ronddobberend in zijn oersoep, maar het is al bezig evolutionaire veranderingen te bewerkstelligen in een tempo dat het oude gen ver achter zich laat. De nieuwe soep is de soep van de menselijke cultuur.”

Dawkins had een zelfstandig naamwoord nodig om dit concept van de overdracht van een idee te beschrijven. Hij speelde aanvankelijk met het Griekse woord mimeme, dat imitatie betekent, maar hij wilde iets korters dat aansloot bij het Engelse gen. Hij kwam uit op meme.

Terug naar boven: Wat is een meme?

In de zin van Dawkins is een meme gewoon een idee; het kan van alles zijn, van mode tot een slagzin tot een methode om bogen te bouwen. Dus, hoe zijn we van dat naar… dit gekomen?

Internetlinguïst Gretchen McCulloch zegt dat we de kruisbestuiving van Dawkins’ memes naar het internet kunnen herleiden tot een opiniestuk uit 1994 dat Mike Godwin schreef voor Wired.

Als de naam “Godwin” je bekend voorkomt, komt dat waarschijnlijk door de “wet van Godwin”: een internet adagium dat elk gesprek onvermijdelijk zal leiden tot een vergelijking met Hitler en de Holocaust. In het opiniestuk, getiteld ‘Meme, Counter-Meme,’ onthult Godwin het proces van het bedenken van deze wet als een experiment in “memetic engineering.”

“Hij zag mensen die deze meme propageerden van ‘alles kan vergeleken worden met de Holocaust,'” zegt McCulloch. “En hij vond dat dit de werkelijke gruwel van de Holocaust bagatelliseerde, en hij zei: ‘Ik kan mensen niet gewoon vertellen dat ze moeten stoppen; ik moet een manier creëren waarop ze elkaar zullen vertellen om te stoppen. Godwin creëerde deze “wet” en zaaide het in verschillende hoeken van het internet. Toen hij er eigenaar van werd en het een naam gaf, noemt McCulloch dit de eerste overdracht van Dawkin’s idee meme op het internet. Andere memes uit die tijd zijn onder meer de Wet van Poe (het idee dat het op internet bijna onmogelijk is het verschil te zien tussen satire op extremisme en daadwerkelijk extremisme) en “de regels van het internet.”

Internetmeme’s zijn zeker geëvolueerd sinds de Wet van Godwin – sterker nog, ze zijn misschien wel helemaal geen tekst meer. McCulloch zegt: “Ik denk dat een internetmeme een soort sjabloon is dat zich verspreidt doordat mensen hun eigen versies van en vernieuwingen op dat sjabloon creëren.”

Nadelijk verwerkten mensen afbeeldingen in internetmeme’s. Herinner je je de Dancing Baby nog, die 3D-weergave van een baby die boogie doet op een Zweeds rocknummer? Dat is een van de eerste op afbeeldingen gebaseerde internetmemes, die zich vooral via e-mailketens verspreidden.

Vandaag de dag bestaan veel memes uit een afbeelding met daaroverheen tekst, die kan worden aangepast. McCulloch noemt LOLcats als een van de vroegste voorbeelden van een internetmeme zoals we die nu kennen.

Neem het voorbeeld van de “distracted boyfriend meme”, die is ontstaan uit een stockfoto. Mensen hergebruikten de foto en gaven hem bij elke herhaling een nieuw, specifiek leven.

Van genen tot memes en alles daartussen

Het is tweeënveertig jaar geleden dat Dawkins het idee van een meme als een “cultureel gen” lanceerde. Dat is ongeveer een miljoen levens voor internetmemes. Is het, nu de definitie van een meme is geëvolueerd, nog steeds zinvol om ze te zien als het genetisch materiaal van onze bedrade cultuur? Het meest voor de hand liggende verschil tussen genen en memes, zegt McCulloch, is misschien wel dat “het veel gemakkelijker is om een meme te hebben en te verspreiden dan om een kind op te voeden.”

Maar het andere belangrijke verschil, zegt ze, komt neer op intentie.

“Seksuele selectie beschrijft een mate van intentionaliteit,” zegt ze. “Maar stel dat ik me seksueel aangetrokken voel tot lange mensen. Ik kan ervoor kiezen om me voort te planten met een lang persoon, maar dat garandeert niet dat mijn hypothetische kind lange genen zal hebben. Maar als ik van LOLcats of de Sign Bunny meme houd, kan ik ervoor kiezen om een Sign Bunny te maken.”

Hoe denkt Dawkins zelf over dit alles? Toen hem in 2013 door Wired werd gevraagd naar de ontwikkeling van memes in de zin van internet, zei hij: “De betekenis is niet zo ver verwijderd van het origineel. Het is alles wat viraal gaat.” In het laatste hoofdstuk van The Selfish Gene gebruikt Dawkins zelfs de metafoor van een virus. “Dus als iemand het heeft over iets dat viraal gaat op het internet,” vertelde hij aan Wired, “is dat precies wat een meme is en het lijkt erop dat het woord is toegeëigend voor een subset daarvan.”

Wel…

Dus, ook al zijn memes geen perfecte metafoor voor seksuele voortplanting, ze zijn wel aangepast om te floreren in de verschillende ecosystemen die het internet vormen. Degenen die het best overleven – of het nu gaat om Arthur’s Fist, Homer Backs Into Things, of Is This a Pigeon – doen dat omdat ze zo goed passen bij het idee dat ze overbrengen.