Hoewel dit de eerste keer is dat er sprake is van ‘Repelsteeltje’, was het boek van Fischart in feite een losse bewerking van een eerder boek, dat van de Fransman Francois Rabelais (1483 – 1553). Beide mannen waren bekwame satirici en humoristen, die er een groot plezier in schepten om woorden of zinnen te manipuleren en uit te vinden. Rabelais’ werk Het leven van Gargantua en van Pantagruel (gepubliceerd tussen 1534 en 1564) verhaalde over de avonturen van twee reuzen, met veel ruwheid, schunnige humor en geweld. Elementen die Fischart zeer amuseerden!
De naam ‘Repelsteeltje’ zou zijn afgeleid van een oud kinderspelletje
Dit ‘grove’ begin verklaart mede de opzet van het Repelsteeltje-verhaal zoals we dat nu kennen – er zijn geen mooie prinsessen die door ridders te paard worden gered. In plaats daarvan draait het verhaal om een jonge vrouw (die vaak wordt afgeschilderd als een luie en ondankbare dochter), die op oneerlijke wijze met een koning is getrouwd, en het zelfzuchtige ‘goblin’-personage dat de dubieuze ‘hulp’ verleent (het verhaal van De dappere kleermaker heeft ook zo’n zelfzuchtig hoofdpersonage). Namen zijn ook van groot belang in de folklore; het enige personage dat over het algemeen een naam heeft is Repelsteeltje (Tom Tit Tot in de variant van Joseph Jacob, Whuppity Stoorie voor Robert Chambers, Kinkach Martinko in het Slavische sprookje, of Titteli Ture in het Zweedse verhaal, de lijst gaat maar door…). Pas wanneer het jonge meisje de naam van de ‘kleine man’ ontdekt, krijgt ze de macht over hem.
De naam ‘Repelsteeltje’ zou ook een donkerder thema kunnen suggereren, waarbij ‘kleine ratelsteeltje’ een fallische interpretatie krijgt. Het ondeugende schepsel ‘maakt goud’ met het jonge meisje elke nacht, en eist dan haar eerstgeborene (die heel goed van hem kan zijn om te nemen). Het verhaal kan dus worden geïnterpreteerd als een ‘vrouwenverhaal’; een waarschuwing over hoe het huwelijksleven eruit kan zien voor een jonge, ongeschoolde en gemakkelijk te manipuleren vrouw. Pas als het meisje weet hoe ze de bezoekende boef moet noemen (en zo mannelijke kennis opdoet), is ze in staat haar lot in eigen handen te nemen. In de Mongoolse afleiding, Het gebruik van magische taal (het enige verhaal met een mannelijke hoofdrol) wordt de prins expliciet op een zoektocht gestuurd ‘om kennis te vergaren’, voordat hij vroegtijdig aan zijn einde komt.
LEES NU RUMPELSTILTSKIN TALES
Dergelijke elementen suggereren ook een ‘schaduw-animus’-vertelling, een coming-of-age-verhaal, waarin de jonge hoofdpersoon ‘gevangen’ zit tot hij volwassen wordt door in opstand te komen tegen zijn ouders. Het jonge meisje (zoals het personage meestal wordt afgebeeld) is immers drie keer verraden door mensen in een vertrouwenspositie: haar ouder, haar echtgenoot en het personage Repelsteeltje. Drie is ook een veelbetekenend getal, dat staat voor de Heilige Drievuldigheid; er zijn drie feeën in de Italiaanse variant van Giambattista Basile; drie nachten spinnen, en drie ‘geschenken’ die de jonge vrouw aan Repelsteeltje moet geven in het sprookje van Grimms (de ketting, de ring en het eerstgeboren kind); drie keer raden toegestaan door Tom Tit Tot (de Engelse variant) en opnieuw, drie dagen gevangenschap in het Slavische sprookje van Kinkach Martinko.
Naast het veranderen van de naam van de antagonist, presenteren de verschillende versies uit Europa en de rest van de wereld het basisverhaal op opvallend fantasierijke manieren. Giambattista Basile, een Napolitaanse dichter en hoveling, publiceerde de eerste volledige gedrukte versie van het Repelsteeltje-achtige verhaal in zijn Pentamerone (1634 – 36). Hoewel Basile aanzienlijk verschilde van het latere verhaal van de Grimms, introduceerde hij wel de belangrijkste kenmerken van het verhaal: de leugen over het vermogen van het jonge meisje om vlas te spinnen, haar daaropvolgende huwelijk met een rijke (maar veeleisende) echtgenoot, en de ‘hulp’ van het hulpje (dit keer feeën, in plaats van de imp). Van cruciaal belang is echter dat Basile’s verhaal de enige versie is zonder een spel van namen raden.
In de Zweedse versie wordt Repelsteeltje (Titteli Ture genaamd) voorgesteld als een lelijke en misvormde man, die later in het verhaal wordt beschreven als een dwerg. Dit is een belangrijke verandering, en wellicht een verkeerde vertaling, want in het oorspronkelijke Duits noemden de gebroeders Grimm Repelsteeltje een ‘männlein’ (kleine man) in plaats van het woord ‘Zwerge’, dat dwerg betekent. In traditionele sprookjesverhalen zijn dwergen grotendeels irrelevante wezens, met weinig of geen magische krachten. Männlein’s daarentegen worden meer geassocieerd met goedheid, bijvoorbeeld in De drie Männlein van het bos van de Grimm, waar de wijze en goed geïnformeerde wezens het jonge meisje helpen om met de prins te trouwen.
Hoewel hij niet goed lijkt, is Repelsteeltje ongelofelijk goed geïnformeerd, omdat hij het goud kan spinnen dat de jonge vrouw nodig heeft. Het spinnen zelf heeft duidelijke connotaties met het noodlot (de drie lotsbestemmingen), als de activiteit die wordt gebruikt om het lot van mensen te bepalen. Als Repelsteeltje dus zo wijs en machtig is als de beeldspraak doet vermoeden, waarom geeft hij de jonge vrouw dan een kans om aan haar noodlottige belofte te ontsnappen, en haar eerstgeborene te behouden? Repelsteeltje zou kunnen worden voorgesteld als een duivelse figuur, die de vrouw probeert te verleiden tot de zonde van het afstaan van haar kind. Maar door de vrouw een kans op ‘verlossing’ te bieden, wijst zijn gedrag op het tweezijdige temperament van männlein’s, feeën, imps en dergelijke, met zowel goede als slechte elementen in hun karakter.
Aan het eind van het sprookje van de Grimms (maar niet in enig ander verhaal) scheurt Repelsteeltje zichzelf symbolisch in tweeën, en onthult zo zijn tweezijdige aard. Het verhaal heeft geen duidelijke moraal, het kan gelezen worden als een waarschuwing tegen het maken van beloften die niet kunnen worden nagekomen, of een waarschuwing tegen opschepperij, luiheid of leugens, of zelfs als een waarschuwing dat transformatie (stro in goud veranderen en het meisje in een koningin), niet zonder prijs komt. Maar, zoals in alle grote verhalen, wordt de precieze interpretatie aan de lezer overgelaten.
Als bewijs van het vermogen van dit verhaal om generaties lezers te inspireren en te vermaken, blijft Repelsteeltje de populaire cultuur internationaal beïnvloeden door plotelementen, toespelingen en stijlfiguren te lenen aan een grote verscheidenheid van artistieke media. Het verhaal is vertaald in bijna elke taal over de hele wereld, en heel spannend, blijft evolueren in de huidige tijd.