Echte misdaaddocumentaires zijn tegenwoordig een rage, ondanks de overbodige genre-formulering. Misdaaddocumentaires zijn, bijna per definitie, al waargebeurde misdaaddocumentaires. Maar de term “true crime” heeft de neiging te betekenen dat de nadruk ligt op moordonderzoeken, met uitsluiting van andere misdaadverhalen. Dat is eerlijk, want “misdaad” op zichzelf kan van toepassing zijn op een breed scala van onderwerpen, van huisvredebreuk tot oorlogswreedheden.
Voor de volgende lijst zullen we de kwalificatie echter beperken tot een kleiner gebied. Voor ons zijn misdaaddocumentaires verwant aan “misdaadfilms”, dat wil zeggen films over misdadige activiteiten. Inclusief, maar niet beperkt tot, moord. Maar geen seriemoorden, want we hebben al een lijst met de meest fascinerende documentaires over seriemoordenaars. Ook hebben we deze lijst beperkt tot speelfilms, althans voor nu, gezien het feit dat die tegenwoordig minder vaak voorkomen dan series.
Brother’s Keeper (1992)
Voordat ze betrokken raakten bij de zaak van de jongens die toen bekend stonden als de West Memphis Three (gedocumenteerd in de Paradise Lost-trilogie), maakten Joe Berlinger en Bruce Sinofsky deze film over de Ward Boys, een broederlijk viertal dat op het platteland van Upstate New York woonde en slechts uit drie broers bestond toen een van hen werd vermoord. Was het een van de andere broers die hem vermoordde? Waarom? En hoe leefden deze jongens zo lang op de manier waarop ze leefden?
Bus 174 (2002)
Onderdeel van een explosie aan Braziliaanse misdaadfilms in die tijd (City of God is de bekendste), vertegenwoordigde Bus 174 van Jose Padilha en Felipe Lacerda de non-fictie golf met zijn verhaal over een gijzelingscrisis die zich op een middag in 2000 op de televisie ontvouwde. De documentaire is zo boeiend dankzij al het beschikbare beeldmateriaal dat door de media is vastgelegd, tot en met het tragische einde, dat wellicht door alle aandacht is veroorzaakt.
Captivated: The Trials of Pamela Smart (2014)
Deze true-crime doc maakte deel uit van de trend om grote nieuwsverhalen uit de jaren negentig opnieuw te bekijken. Pamela Smart werd veroordeeld voor het beramen van de moord op haar man, die werd gepleegd door haar tiener minnaar, en inspireerde meerdere verfilmingen van de zaak, waaronder de gefictionaliseerde film To Die For. In Captivated zit ze aan tafel voor een centraal interview, waarin ze haar onschuld volhoudt en de media – inclusief de uitzending van het proces, die destijds een primeur was – verwijt dat ze de waarheid vertroebelen door haar berichtgeving en haar aanwezigheid.
Close-Up (1990)
De Iraanse filmmaker Abbas Kiarostami brak internationaal door met dit docudrama dat in essentie een lange re-enactment is van een ongebruikelijke misdaad. Hossain Sabzian overtuigde een familie ervan dat hij filmregisseur Mohsen Makhmalbaf was, maar bedoelde geen kwaad in de zin te hebben. Close-Up cast Sabzian, Makhmalbaf en de Ahankhahs allemaal als zichzelf – Kiarostami verschijnt ook – in zijn meta poging om het verhaal te verbeelden, inclusief het uiteindelijke proces.
Cocaine Cowboys (2006)
Vergeleken met de rest van de films in deze lijst en zelfs met het latere werk van regisseur Billy Corben, is Cocaine Cowboys een nogal ongepolijste documentaire, zelfs in de herziene vorm die acht jaar later is uitgebracht. Maar dat is een deel van wat de cultklassieker zo bijzonder maakt, met zijn snelle tabloidstijl en ruwe maar uitputtende uiteenzetting over de opkomst van de cocaïnehandel in Miami. De productiewaarde is ook niet allemaal tweederangs: de doc bevat een geweldig perfecte score van Miami Vice-componist Jan Hammer. Als je Cocaine Cowboys voor het eerst ziet, of als je alleen de release uit 2004 hebt gezien, bekijk dan de heruitgave uit 2014, getiteld Cocaine Cowboys: Reloaded.
F for Fake (1973)
Orson Welles’ hybride documentaireklassieker gaat over veel meer dingen dan de misdaad van kunstvervalsing, maar dat is wel de basis van de film, die ingaat op het vraagstuk van authenticiteit en uiteindelijk zijn eigen waarheid in twijfel trekt, evenals de schijnvertoning van de kunstwereld in het algemeen. Elmyr de Hory is de beruchte vervalser van schilderijen die in de schijnwerpers wordt gezet, terwijl ook de beruchte schrijver en oplichter Clifford Irving in beeld wordt gebracht. Maar de film impliceert dat we allemaal in zekere mate doen alsof om het te maken, hoewel niet allemaal op crimineel niveau.
The Imposter (2012)
In 1994 raakte een jongetje vermist in San Antonio. Drie jaar later werd ontdekt dat hij in Spanje woonde en werd hij teruggebracht naar Amerika en herenigd met zijn familie. Alleen leek hij niet echt op de jongen en klonk hij ook niet zo. Omdat hij de jongen niet was. Hij was een oplichter die zich voordeed als het vermiste kind. Waarom had de familie dat niet door? Deden ze gewoon mee met de list omdat ze wisten wat het echte lot van het kind was? Niet al onze vragen worden beantwoord door deze meeslepende documentaire, die verankerd is in een interview met de fascinerende oplichter, Frédéric Bourdin. Maar weinig films zijn zo goed in het achterlaten van ons met achterdocht als The Imposter.
A Man Vanishes (1967)
Een minder bekende voorganger van zowel F for Fake als Close-Up, naast andere waargebeurde misdaaddocumentaires, Shohei Imamura’s A Man Vanishes gaat technisch gezien misschien niet over een echte misdaad. Of een echte waarheid, wat dat betreft. Net als in een aantal fictieve misdaadfilms waarin zogenaamd vermoorde of vermiste personen mensen blijken te zijn die anderen erin luizen voor misdaden, is het mogelijk dat de verdwenen man zich gewoon verstopt of op een andere manier doelbewust verdwenen is. Misschien heeft hij zelfs helemaal nooit bestaan. Hoe dan ook, de onderzoeksdocumentaire is nog steeds, ook al is het losjes, een non-fictiewerk.
Murder on a Sunday Morning (2001)
Meer mensen hebben waarschijnlijk Jean-Xavier de Lestrade’s true crime-serie The Staircase gezien, zeker nu deze wordt voortgezet door Netflix, maar zijn Oscarwinnende speelfilm Murder on a Sunday Morning is aantoonbaar de betere documentaire. De film volgt de zaak van de ten onrechte beschuldigde Afro-Amerikaanse tiener Brenton Butler, die in 2000 in Jacksonville werd gedwongen tot een bekentenis en vervolgens werd beschuldigd van moord. Net als veel andere documentaires gaat ook deze helaas over de misdaden van politie en justitie, maar geen andere filmmaker maakt deze toch al meeslepende verhalen zo boeiend als Lestrade dat doet.
The Thin Blue Line (1988)
Als deze lijst een ranglijst zou bevatten, zou The Thin Blue Line zonder enige twijfel op de eerste plaats komen. Het is eigenlijk een van de beste documentaires ooit gemaakt. Errol Morris’ waargebeurde misdaad meesterwerk is een Rashomon-achtig onderzoek naar de moord op een politieagent en de man die ten onrechte is veroordeeld voor de misdaad. Deze film is het beste voorbeeld van iets dat het etiket “documentaire noir” of “non-fictie detectivefilm” waard is, en heeft ook de eer om zijn onderwerp te hebben helpen bevrijden en vervolgens zoveel van de waargebeurde misdaaddocumentaires te hebben beïnvloed die daarna zijn gemaakt.