Zelfs mensen die weinig over de Bijbel weten, kunnen waarschijnlijk het verhaal navertellen van Mozes die de Israëlieten uit Egypte leidt in een buitengewone exodus. In dit interview staat Carol Meyers, archeologe en professor godsdienst aan de Duke University, stil bij de betekenis van het verhaal van Mozes in de oudheid, de rol die het speelt in de Amerikaanse geschiedenis, en waarom het vandaag de dag nog zo’n grote weerklank heeft.
Opmerking van de redacteur: Carol Meyers gebruikt, net als andere academische geleerden, de term B.C.E. (Before the Common Era) in plaats van B.C. (Before Christ).
Over feit of fictie
Vraag: Vragen of gebeurtenissen in de Bijbel wel of niet echt hebben plaatsgevonden, roepen heftige emoties op. Hoe ziet u, als bijbelwetenschapper, de kwestie van de historische authenticiteit in termen van de vroegste bijbelse verslagen – verslagen waarvoor weinig archeologisch bewijs bestaat?
Carol Meyers: In het moderne westerse denken zien we de dingen maar al te vaak in termen van zwart en wit, geschiedenis of fictie, met niets ertussenin. Maar er zijn andere manieren om te begrijpen hoe mensen gebeurtenissen uit hun verleden hebben vastgelegd. Er is iets dat mnemo-geschiedenis heet, of geheugen-geschiedenis, dat ik bijzonder nuttig vind in het denken over bijbels materiaal. Het is niet zoals de geschiedenis die mensen van hun eigen familie hebben, die meestal maar een generatie of twee overleeft. Het is eerder een soort collectief cultureel geheugen.
Wanneer een groep mensen dingen meemaakt die uiterst belangrijk zijn voor hun bestaan als groep, dan bewaren zij vaak gedurende generaties collectieve herinneringen aan deze gebeurtenissen. En deze herinneringen worden waarschijnlijk vergroot en uitgewerkt en misschien zelfs geritualiseerd als een manier om hun relevantie te behouden.
We kunnen begrijpen hoe mnemohistorie werkt door te kijken hoe het in meer recente perioden werkt. We zien dit bijvoorbeeld in legenden over figuren uit de Amerikaanse geschiedenis-George Washington is een prachtig voorbeeld. Legenden hebben iets historisch in zich, maar worden toch ontwikkeld en uitgebreid. Ik denk dat sommige verhalen over de voorouders in het boek Genesis vergelijkbaar zijn. Het zijn spannende, belangrijke, aandachttrekkende, boodschapdragende verhalen die zijn ontwikkeld rond personages die een belangrijke rol hebben gespeeld in het leven van de voor-Israëlitische voorouders.
Q: Laten we eens kijken naar een van de meest levendige figuren in de Bijbel, Mozes. Wie is de Mozes van de Bijbel, en zou er zo iemand geweest kunnen zijn?
Meyers: De Mozes van de Bijbel is groter dan het leven. De Mozes van de Bijbel is een diplomaat die onderhandelt met de farao; hij is een wetgever die de Tien Geboden, het Verbond, naar beneden brengt vanaf de Sinaï. De Mozes van de Bijbel is een militair die de Israëlieten leidt in gevechten. Hij is degene die Israëls rechtspraak organiseert. Hij is ook de profeet bij uitstek en een quasi-priesterlijke figuur die betrokken is bij het offeren van offers en het opzetten van het priesterlijke complex, de tabernakel. Er is bijna niets in termen van nationaal leiderschap dat Mozes niet doet. En natuurlijk is hij ook een mens, een familieman.
Nu, geen enkel individu kan dat allemaal gedaan hebben. Dus de verhalen zijn een soort van verrijking. Hij wordt ook geassocieerd met wonderen – het gedenkwaardige verhaal dat hij in een mandje in de Nijl werd gevonden en op wonderbaarlijke wijze werd gered om op te groeien in het huishouden van de farao. En hij sterft ergens in de bergen van Moab. Alleen God weet waar hij begraven is; er wordt gezegd dat God hem begraven heeft. Dit is hoogst ongebruikelijk en geeft hem opnieuw een speciale plaats.
“Het is mogelijk dat een charismatische leider, een Mozes, de mensen bijeenbracht en hen aanspoorde de moeilijke, traumatische en gevaarlijke reis te maken.”
Q: Wat zet de transformatie van een echt persoon in zo’n legendarische figuur in gang?
Meyers: We kunnen de verhalen over Mozes zien als de producten van een periode van trauma. Dat zien we ook in andere tijden en op andere plaatsen. Denk aan onze eigen Amerikaanse geschiedenis. In de moeilijke periode van de Revolutionaire Oorlog is er veel trauma en onrust. Moeten mensen vechten voor vrijheid en riskeren alles te verliezen? Of moeten ze gedomineerd blijven door Europese koloniale machten? En één man, George Washington, komt naar voren als een superheld, degene in wie de mensen hun vertrouwen konden stellen, die hen naar nieuw terrein zou brengen, die hen naar onafhankelijkheid zou leiden. Als je kijkt naar de biografieën van George Washington die voor 1855 zijn geschreven, zou je denken dat hij een halfgod was. De mythologie over hem is ongelooflijk.
In zekere zin hebben we dat soort materiaal over Mozes. De hype over hem is een manier om uit te drukken dat de mensen op zijn oordeel konden vertrouwen. Ze konden erop vertrouwen dat deze zeer riskante onderneming, waarbij ze een plaats verlieten waar ze tenminste voedsel en water hadden, en naar een plaats gingen waar ze misschien niet genoeg voedsel en water hadden, succesvol zou zijn. Maar zij waren er blijkbaar van overtuigd dat het het risico waard was, als zij uiteindelijk zelf de loop van hun leven zouden kunnen bepalen en zouden kunnen ontsnappen aan de tirannie van de Egyptische overheersing.
Bewijs voor de Exodus
Q: U en andere geleerden wijzen erop dat er buiten de Bijbel, in historische documenten en de archeologische gegevens, geen bewijs is voor een massale migratie uit Egypte waarbij honderdduizenden mensen betrokken waren. Maar het kan aannemelijk zijn dat er een veel kleinere uittocht was, een uittocht van mensen die oorspronkelijk uit het land Kanaän kwamen en daarnaar terugkeerden. Is dat juist?
Meyers: Ja. Ondanks alle manieren waarop de exodusverhalen in de Bijbel niet-historisch lijken te zijn, kan iets van het algemene patroon in feite in verband worden gebracht met wat we uit historische bronnen weten dat er aan de hand was aan het eind van de Late Bronstijd , rond het tijdstip waarop de Bijbelse chronologie het verhaal van het vertrek uit Egypte plaatst.
Nu, wat is het bewijs? Allereerst waren er in deze periode waarschijnlijk veel mensen uit het land Kanaän, uit gebieden in het oostelijk Middellandse-Zeegebied, in Egypte. Soms werden ze daarheen gebracht als slaven. De plaatselijke koningen van de Kanaänitische stadstaten offerden slaven als eerbetoon aan de farao’s om bij hen in een goed blaadje te blijven staan. Dit is gedocumenteerd in de Amarna brieven die in Egypte zijn ontdekt. We weten dus dat er mensen als slaven naar Egypte werden gebracht.
Er waren ook handelaren uit het oostelijk Middellandse-Zeegebied die om commerciële redenen naar Egypte gingen. En er waren waarschijnlijk ook mensen uit Kanaän die naar Egypte gingen tijdens perioden van langdurige droogte en hongersnood, zoals in de Bijbel wordt vermeld voor Abraham en Sarah.
Dus Kanaänieten gingen om verschillende redenen naar Egypte. Zij werden over het algemeen geassimileerd – na een generatie of twee werden zij Egyptenaren. Er is bijna geen bewijs dat deze mensen zijn vertrokken. Maar er zijn een of twee Egyptische documenten die melding maken van de vlucht van een handvol mensen die om de een of andere reden naar Egypte waren gebracht en die daar niet wilden blijven.
Nu is er geen direct bewijs dat zulke mensen in verband staan met het exodus-verhaal in de Bijbel. Maar in onze westerse historische verbeelding, als we het verleden proberen te herscheppen, is het zeker de moeite van het overwegen waard dat sommigen van hen, op de een of andere manier, om een reden die we nooit kunnen begrijpen, misschien omdat het leven zo moeilijk voor hen was in Egypte, dachten dat het leven groener zou zijn dan in de weiden die ze hadden verlaten.
En het is mogelijk dat een charismatisch leider, een Mozes, een paar van die mensen bijeenbracht en hen aanspoorde de moeilijke, traumatische en gevaarlijke tocht te maken over het onbegaanbare terrein van het Sinaï-schiereiland, terug naar wat volgens hun collectieve herinnering een beloofd land was.
Origins of the Israelites
Q: Denkt u dat deze mensen die naar Kanaän terugkeerden, andere Kanaänieten in het heuvelland ontmoetten en zo het volk Israël werden?
Meyers: Het ontstaan van het oude Israël in de hooglanden van Palestina is gehuld in wolken en mysterie. We zullen echt nooit het hele verhaal kennen. We kunnen alleen maar gissen hoe de bewoners van nieuwe nederzettingen in de hooglanden, op plaatsen waar nooit eerder nederzettingen waren geweest, zich op de een of andere manier met elkaar begonnen te identificeren. En, althans zoals ik het zie, zouden zij mensen kunnen hebben ontmoet die de tocht over het Sinaï-schiereiland hadden gemaakt.
Wat was het dat hen samenbracht en hen een nieuwe nationale identiteit, een nieuwe etniciteit gaf? Veel geleerden, waaronder ikzelf, zouden het zoeken in de theologische sfeer. In de Bijbel wordt geloofd dat de droom om uit Egypte te ontsnappen en terug te keren naar het geboorteland van de voorouders niet had kunnen gebeuren zonder bovennatuurlijke tussenkomst, goddelijke interventie. En de groep die uit Egypte was gekomen, meende dat één bepaalde god, die zij Jahweh noemden, verantwoordelijk was voor dit wonder van ontsnapping.
Zij verspreidden dit woord onder de hooglanders, die zelf migranten waren naar de hooglanden, die misschien waren ontsnapt aan de tirannie van de Kanaänitische stadstaten of aan een onrustig leven als veehouders aan de overkant van de Jordaan. En het idee van een god die vrijheid vertegenwoordigde – de vrijheid voor mensen om de vruchten van hun eigen arbeid te houden – dit was een boodschap die zo krachtig was dat het mensen samenbracht en hen een nieuw soort identiteit gaf, die uiteindelijk bekend werd onder de naam Israël.
Herinnering aan de Uittocht
Q: Dus ook al hadden de meeste vroege Israëlieten zelf de Uittocht uit Egypte niet gemaakt, toch nemen zij dit verhaal over als deel van hun erfenis.
Meyers: Ja. Hoewel maar heel weinig Israëlieten de tocht door de Sinaï daadwerkelijk hebben gemaakt, wordt het het nationale verhaal van alle Israëlieten en wordt het op allerlei manieren gevierd. Hun landbouwfestivals worden vieringen van vrijheid, bijvoorbeeld. Veel aspecten van een nieuwe cultuur komen naar voren en worden verbonden met de “herinneringen” aan de uittocht.
De mensen die de uittocht uit Egypte hebben gemaakt, herinneren zich de ervaring, herbeleven die, recreëren die in rituelen. Zij geven hun rituelen door aan anderen, aan toekomstige generaties en aan andere mensen. Wij doen dit in ons eigen Amerikaanse leven: Slechts weinigen van ons hebben voorouders die met de Mayflower zijn overgekomen, en toch is dat verhaal deel gaan uitmaken van ons nationale verhaal.
“Het thema van de Exodus is een archetype in niet alleen de Bijbel, maar in de westerse cultuur in het algemeen.”
Q: Wanneer werd het verhaal van de Exodus voor het eerst opgeschreven?
Meyers: Het is echt moeilijk te zeggen wanneer het verhaal van de exodus voor het eerst op schrift is gesteld. Maar het komt voor in een van de vroegste gedichten in de Bijbel, het Lied van de Zee, dat in het midden van het boek Exodus staat. Deze overwinningshymne dateert waarschijnlijk uit de 12e eeuw v. Chr.
Het is ook belangrijk op te merken dat de Exodus een thema is dat steeds weer in verschillende delen van de Bijbel wordt genoemd. En het is interessant om daarover na te denken in tegenstelling tot bijvoorbeeld de eerste hoofdstukken in Genesis over de schepping van de wereld en van Eva en Adam in de hof van Eden. Dat motief komt zelden terug in de Bijbel. Het lijkt niet zo’n belangrijk aspect van de bijbelse cultuur te zijn als de exodus was. Het thema van een echt volk dat bevrijd wordt van onderdrukking – dat is iets dat sterk resoneert bij de bijbelse auteurs.
Q: En het is een thema dat vandaag de dag nog steeds resoneert bij ons.
Meyers: Absoluut. Het thema van de exodus is een archetype in niet alleen de Bijbel, maar in de westerse cultuur in het algemeen. Ook al is het geworteld in een cultureel geheugen dat slechts door een paar mensen is ervaren, het werd een manier om naar de wereld te kijken die generaties en millennia lang grote kracht zou hebben – het idee dat mensen vrij zouden moeten zijn om de loop van hun eigen leven te bepalen, om te kunnen werken en de vruchten te plukken van het werk van hun eigen handen en hun eigen geest.
Dit zijn zeer krachtige ideeën die resoneren in de menselijke geest. En Exodus geeft narratieve realiteit aan deze ideeën. Het zou meeslepend zijn voor volkeren over de hele wereld, overal waar mensen zich onderworpen voelen aan overheersing en hun leven op een andere manier zouden willen leven.
Ik denk dat het geen toeval is dat de stichters van ons eigen land, de Verenigde Staten, zich zeer sterk identificeerden met het verhaal van de Israëlitische uittocht uit Egypte. Ze hadden het gevoel dat ze, door de Atlantische Oceaan over te steken en de onderdrukkende omstandigheden van verschillende Europese landen te verlaten, naar een plaats kwamen waar ze vrij zouden zijn van overheersing, waar ze vooral godsdienstvrijheid zouden hebben. En in de mythologie van de koloniale periode in de Verenigde Staten versmolt de oversteek van de Atlantische Oceaan op de een of andere manier met het idee van de oversteek van de Rode Zee of de Rietzee van de Israëlieten. Ik denk dat het eerste zegel van de Verenigde Staten in feite zo’n soort overtocht afbeeldde.