Derwisj dansen

Schaduwspelen (Karagöz)

Aan de andere kant was het schaduwspel eeuwenlang zeer populair in Turks- of Arabischtalige landen. De essentie ervan was, net als die van de mime voorstellingen, vermaak zonder morele betekenis, en weinig toneelstukken werden op schrift gesteld buiten een schets van de actie. De meeste waren komedies en kluchten die werden opgevoerd voor het plezier van een publiek dat meestal zeer arm en ongeschoold was.

In Turkije was het Karagöz (een personage wiens naam “zwarte ogen” betekent) theater de heersende vorm van schaduwspel. Deze kunst kwam blijkbaar uit China of misschien uit Zuidoost-Azië, zoals de Franse term ombres chinoises inderdaad doet vermoeden, hoewel het overheersende element van het groteske waarschijnlijk via Byzantium uit het oude Griekenland werd geërfd. De Karagöz was al in de 16e eeuw bekend in Turkije, maar was al zo ver ontwikkeld dat hij al veel eerder moest zijn ingevoerd, en hij verspreidde zich snel van Syrië tot Noord-Afrika en de Griekse eilanden. De vertolkers ervan waren zeer gegeerd, zowel aan het hof van de sultan als daarbuiten, en zij organiseerden spoedig hun eigen gilde. Aangezien alleen het raamwerk van het stuk op schrift werd gesteld, was er ruimte voor veel geïmproviseerde humor, en Karagöz voorstellingen waren, net als de ortaoyunu, onvermijdelijk satirisch. Maar met de komst van de bewegende film raakte de Karagöz in verval, en voorstellingen zijn nu meestal beperkt tot de maand Ramadan.

In de traditionele uitvoering van de Karagöz, is het podium gescheiden van het publiek door een frame met een laken; dit laatste is in de loop der jaren gekrompen van ongeveer 1,8 bij 2,3 meter (6 bij 7,5 voet) tot ongeveer 0,9 bij 0,6 meter (3 bij 2 voet). De poppen, die plat en van leer zijn, worden door de poppenspelers met stangen bediend en achter het scherm geplaatst. Een olielamp wordt dan nog verder naar achteren geplaatst, zodat zij de schaduwen van de poppen op het scherm werpt.

Een standaard schimmenspel heeft drie hoofdelementen: inleiding, dialoog, en plot. De inleiding is tamelijk stereotiep en bestaat uit een betoog en meestal een ruzie tussen Karagöz en Hacivat, de twee meest voorkomende personages. De eerste is een eenvoudige, nuchtere kerel, terwijl de tweede formeler en gepolijster is, zij het oppervlakkig en pedant. De dialoog tussen de twee varieert naargelang de gelegenheid, maar bevat altijd spontane repliek, hoewel de meeste poppenspelers minstens 28 verschillende plots in voorraad hebben – een andere voor elke nacht van de Ramadan. Sommige zijn historisch, vele ribald, maar alle zijn populair vermaak. Extra personages of dieren kunnen worden geïntroduceerd, wat grote vaardigheid vereist van de poppenspeler en zijn assistent in het manipuleren van verschillende personages tegelijkertijd, evenals in het reciteren van de tekst in wisselende toonaarden en het spelen van muziek. Sommige hebben een of twee muzikanten om te helpen.

Mimicry en karikatuur, hoewel essentieel voor zowel de meddah als de ortaoyunu, zijn technisch meer ontwikkeld in het schaduwspel. Hier zijn hele voorstellingen gebaseerd op een komedie van manieren of van karakter. Naast de vaste personages uit verschillende etnische groepen zijn er bijvoorbeeld de drugsverslaafde die zijn verdovend middel in ontbindende kauwgom wikkelt voordat het vasten begint om niet te zondigen, de lichtzinnige Turk (“hij die zijn erfenis opeet”) die een verkwister en een losbol is, de struikrover, de stotteraar en de politieman.

Karagöz is de meest opgevoerde, maar niet de enige vorm van schimmenspel in moslimlanden. Het is bekend dat er in Egypte al in de 13e eeuw een schaduwtheater bestond, lang voordat er in Turkije documenten over Karagöz-voorstellingen werden bewaard. Een arts, Muḥammad ibn Dāniyāl, schreef drie schimmenspelen die bewaard zijn gebleven. Zij werden opgevoerd in de 13e eeuw en geven blijk van humor en satire en het aan de schandpaal nagelen van het koppelen en het huwelijk. In deze toneelstukken wordt ook een parade van populaire hedendaagse personages opgevoerd, van wie velen hun brood verdienen in duistere of amusante beroepen. Een positief fallisch element is hier even duidelijk als in de Karagöz.