Beleid
Wereldregeringen zijn eind jaren tachtig overeengekomen de ozonlaag van de aarde te beschermen door de geleidelijke eliminatie van ozonafbrekende stoffen die door menselijke activiteiten worden uitgestoten, in het kader van het Protocol van Montreal. In Europa wordt het Protocol ten uitvoer gelegd door middel van EU-wetgeving die niet alleen aan de doelstellingen beantwoordt, maar ook strengere, ambitieuzere maatregelen bevat.
De wereldwijde maatregelen in het kader van het Protocol van Montreal hebben de afbraak van de ozonlaag een halt toegeroepen en het herstel ervan op gang gebracht, maar er moet nog veel worden gedaan om een gestaag herstel te waarborgen.
De ozonlaag
De ozonlaag is een natuurlijke gaslaag in de bovenste atmosfeer die mensen en andere levende wezens beschermt tegen schadelijke ultraviolette (UV) straling van de zon.
Hoewel ozon in kleine concentraties overal in de atmosfeer aanwezig is, bevindt het grootste deel (ongeveer 90%) zich in de stratosfeer, een laag 10 tot 50 kilometer boven het aardoppervlak. De ozonlaag filtert het grootste deel van de schadelijke UV-straling van de zon en is daarom van cruciaal belang voor het leven op aarde.
Ozonafbraak
Wetenschappers ontdekten in de jaren zeventig dat de ozonlaag werd aangetast.
De ozonconcentraties in de atmosfeer variëren op natuurlijke wijze, afhankelijk van temperatuur, weer, breedte- en hoogteligging, terwijl stoffen die door natuurlijke gebeurtenissen zoals vulkaanuitbarstingen worden uitgestoten ook van invloed kunnen zijn op de ozonconcentraties.
Deze natuurlijke verschijnselen konden de waargenomen mate van afbraak echter niet verklaren en wetenschappelijk bewijs wees uit dat bepaalde door de mens vervaardigde chemische stoffen de oorzaak waren. Deze ozonafbrekende stoffen werden vooral in de jaren zeventig geïntroduceerd in een breed scala van industriële en consumententoepassingen, voornamelijk koelkasten, airconditioners en brandblussers.
Ozon gat
De ozonafbraak is het grootst op de Zuidpool. Zij doet zich vooral voor aan het eind van de winter en het begin van de lente (augustus-november) en de piek van de afbraak doet zich meestal voor begin oktober, wanneer de ozon in grote gebieden vaak volledig is vernietigd.
Door deze ernstige afbraak ontstaat het zogenaamde “ozongat” dat te zien is op beelden van de ozonlaag op Antarctica, die met satellietwaarnemingen zijn gemaakt. In de meeste jaren is de maximale oppervlakte van het gat groter dan het Antarctische continent zelf. Hoewel het ozonverlies op het noordelijk halfrond minder ingrijpend is, wordt ook boven het noordpoolgebied en zelfs boven het Europese vasteland een aanzienlijke verdunning van de ozonlaag waargenomen.
De meeste door menselijke activiteiten uitgestoten ozonafbrekende stoffen blijven nog tientallen jaren in de stratosfeer aanwezig, wat betekent dat het herstel van de ozonlaag een zeer langzaam, langdurig proces is.
De onderstaande grafiek toont de ontwikkeling van de (jaarlijkse maximum)omvang van het ozongat boven Antarctica. Het gat is groter geworden in de jaren na de ratificatie van het Protocol van Montreal, als gevolg van de vertraging die wordt veroorzaakt door het feit dat ozonafbrekende stoffen lange tijd in de stratosfeer aanwezig blijven. De maximale omvang van het ozongat neemt nu af.
Voor de status van het huidige ozongat kunt u terecht op de Copernicus-website
Effecten van de aantasting van de ozonlaag voor mens en milieu
Afbraak van de ozonlaag veroorzaakt een toename van de UV-straling aan het aardoppervlak, wat schadelijk is voor de gezondheid van de mens.
Negatieve effecten zijn onder meer een toename van bepaalde vormen van huidkanker, oogcataract en immuundeficiëntiestoornissen. UV-straling heeft ook gevolgen voor ecosystemen op het land en in het water, en verandert de groei, de voedselketens en de biochemische cycli. Het aquatische leven net onder het wateroppervlak, de basis van de voedselketen, ondervindt vooral de nadelige gevolgen van hoge UV-niveaus. UV-stralen tasten ook de groei van planten aan, waardoor de productiviteit van de landbouw daalt.
Maatregelen ter bescherming van de ozonlaag
Het Protocol van Montreal
In 1987 heeft de internationale gemeenschap het Protocol van Montreal betreffende stoffen die de ozonlaag afbreken, opgesteld om de afbraak van de ozonlaag tegen te gaan. Het was het eerste internationale verdrag dat door alle landen van de wereld werd ondertekend en wordt beschouwd als het grootste succesverhaal op milieugebied in de geschiedenis van de Verenigde Naties.
Het doel van het Protocol van Montreal is de productie en het verbruik van stoffen die de ozonlaag afbreken, terug te dringen om hun aanwezigheid in de atmosfeer te verminderen en zo de ozonlaag van de aarde te beschermen.
De onderstaande grafiek toont het dalende verbruik van ozonafbrekende stoffen die onder het Protocol van Montreal vallen, zowel wereldwijd als voor de EER-33 (de 28 EU-lidstaten plus IJsland, Liechtenstein, Noorwegen, Zwitserland en Turkije).
EU-regelgeving
De EU-wetgeving inzake ozonafbrekende stoffen behoort tot de strengste en meest geavanceerde ter wereld. Door middel van een reeks verordeningen heeft de EU niet alleen het Protocol van Montreal ten uitvoer gelegd, maar gevaarlijke stoffen ook vaak sneller dan vereist geleidelijk geëlimineerd.
De huidige “ozonverordening” van de EU (Verordening (EG) nr. 1005/2009) bevat een aantal maatregelen om een hoger ambitieniveau te waarborgen. Terwijl het Protocol van Montreal de productie van deze stoffen en de handel in bulk regelt, verbiedt de ozonverordening het gebruik ervan in de meeste gevallen (bepaalde toepassingen zijn in de EU nog wel toegestaan). Bovendien regelt de verordening niet alleen stoffen in bulk, maar ook die in producten en apparatuur.
De ozonverordening van de EU bevat ook vergunningsvoorschriften voor alle in- en uitvoer van ozonafbrekende stoffen en regelt en controleert niet alleen stoffen die onder het Protocol van Montreal vallen (meer dan 90 chemische stoffen), maar ook enkele stoffen die daar niet onder vallen (vijf extra chemische stoffen, de zogeheten “nieuwe stoffen”).
Voor meer details, zie de sectie Ozonverordening.
Impact van wereldwijde actie &resterende uitdagingen
Het wereldwijde verbruik van ozonafbrekende stoffen is met zo’n 98% gedaald sinds landen maatregelen begonnen te nemen in het kader van het Protocol van Montreal. Als gevolg daarvan daalt de atmosferische concentratie van de meest agressieve soorten ozonafbrekende stoffen en vertoont de ozonlaag de eerste tekenen van herstel.
Nog niettemin wordt niet verwacht dat de ozonlaag zich vóór de tweede helft van deze eeuw volledig zal hebben hersteld. Dit komt doordat ozonafbrekende stoffen, als ze eenmaal vrijkomen, vele jaren in de atmosfeer blijven en schade blijven aanrichten.
Er moet nog veel worden gedaan om ervoor te zorgen dat de ozonlaag zich blijft herstellen en om de invloed van ozonafbrekende stoffen op het klimaat van de aarde te verminderen.
Maximale omvang van het ozongat boven het zuidelijk halfrond, van 1979 tot 2019.
De onderstaande beelden tonen analyses van de totale ozonlaag boven Antarctica door Copernicus. De blauwe kleuren geven de laagste ozonhoeveelheden aan, terwijl geel en rood hogere ozonhoeveelheden aangeven.
Acties die wereldwijd nodig zijn om het herstel van de ozonlaag voort te zetten, zijn:
- Ervoor zorgen dat de bestaande beperkingen op ozonafbrekende stoffen naar behoren worden uitgevoerd en dat het mondiale gebruik van ozonafbrekende stoffen verder wordt teruggedrongen.
- Opdat de reservoirs van ozonafbrekende stoffen (zowel in opslag als in bestaande apparatuur) op milieuvriendelijke wijze worden opgeruimd en worden vervangen door klimaatvriendelijke alternatieven.
- Opdat toegestaan gebruik van ozonafbrekende stoffen niet wordt omgeleid naar illegaal gebruik.
- Een beperking van het gebruik van ozonafbrekende stoffen in toepassingen die volgens het Protocol van Montreal niet als verbruik worden beschouwd.
- Ervoor zorgen dat er geen nieuwe chemische stoffen of technologieën opduiken die een nieuwe bedreiging voor de ozonlaag kunnen vormen (b.v. zeer kortlevende stoffen).
Relatie tussen stoffen die de ozonlaagafbrekende stoffen & klimaatverandering
afbraak en klimaatverandering
De meeste door de mens geproduceerde stoffen die de ozonlaag afbreken, zijn ook krachtige broeikasgassen. Sommige hebben een aardopwarmend effect dat tot 14.000 maal sterker is dan dat van kooldioxide (CO2), het belangrijkste broeikasgas.
Daarom heeft de wereldwijde eliminatie van stoffen die de ozonlaag aantasten, zoals chloorfluorkoolwaterstoffen (HCFK’s) en chloorfluorkoolwaterstoffen (CFK’s), ook een belangrijke positieve bijdrage geleverd aan de strijd tegen de klimaatverandering.
Aan de andere kant heeft de wereldwijde eliminatie geleid tot een grote toename van het gebruik van andere soorten gassen, ter vervanging van ozonafbrekende stoffen in diverse toepassingen. Deze gefluoreerde gassen (“F-gassen”) tasten de ozonlaag niet aan, maar hebben wel een aanzienlijk aardopwarmend effect. Daarom zijn de partijen bij het Protocol van Montreal in 2016 overeengekomen om het meest voorkomende type F-gas, fluorkoolwaterstoffen (HFK’s), toe te voegen aan de lijst van gereguleerde stoffen.
Voor meer informatie, zie de sectie Gefluoreerde broeikasgassen.
Documentatie
Statistieken over de vorderingen bij de geleidelijke eliminatie van ozonafbrekende stoffen
- Europees Milieuagentschap (EMA)
- Het EMA stelt jaarverslagen op over de productie, import, export vernietiging en het gebruik van ozonafbrekende stoffen in de Europese Unie
- EMA-grafieken en indicatoren over de productie en het verbruik van ozonafbrekende stoffen
- UNEP Ozone Secretariat
- Het datatoegangscentrum van het UNEP Ozone Secretariat bevat gegevens over de jaarlijkse productie, import, export, vernietiging en gebruik van ozonafbrekende stoffen over de hele wereld
Ozonlaagafbraak
- COPERNICUS
- COPERNICUS beschikt over uitgebreide gegevens over de ozonlaag, onder meer over het ozongat dat zich momenteel voordoet en over ozonvoorspellingskaarten
- Environmental Effects Assessment Panel (EEAP)
- EEAP beoordeelt de verschillende effecten van de afbraak van de ozonlaag
- Scientific Assessment Panel (SAP)
- SAP beoordeelt de stand van zaken met betrekking tot de afbraak van de ozonlaag en relevante atmosferische wetenschappelijke kwesties
Alternatieven voor stoffen die de ozonlaagafbrekende stoffen
- Technology and Economic Assessment Panel (TEAP)
- TEAP verstrekt technische informatie over de alternatieve technologieën voor stoffen die de ozonlaag afbreken
- Internationale Burgerluchtvaartorganisatie (ICAO)
- De website van de ICAO biedt updates over de ontwikkeling van halonalternatieven voor brandblussystemen voor vliegtuigen
- Agentschap voor de veiligheid van de luchtvaart van de Europese Unie (EASA)
- EASA heeft een gids gepubliceerd over de vervanging van halonen in de luchtvaartindustrie
Faq
Open alle vragen
Bescherming van de ozonlaag: Vragen en antwoorden (september 2012)
Wat is de ozonlaag?
De ozonlaag is een natuurlijke gaslaag in de bovenste atmosfeer die mensen en andere levende wezens beschermt tegen de schadelijke ultraviolette (UV) stralen van de zon. Hoewel ozon (O3) in kleine concentraties overal in de atmosfeer aanwezig is, bevindt het meeste ozon (ongeveer 90%) zich in de stratosfeer, in een laag tussen 10 en 50 km boven het aardoppervlak. Deze ozonlaag heeft de essentiële taak het grootste deel van de biologisch schadelijke UV-straling van de zon te filteren.
Wat zijn de oorzaken van de afbraak van de ozonlaag?
De concentraties ozon in de atmosfeer variëren op natuurlijke wijze, afhankelijk van de temperatuur, het weer, de breedtegraad en de hoogte. Bovendien kunnen stoffen die door natuurverschijnselen zoals vulkaanuitbarstingen worden uitgestoten, een meetbare invloed hebben op het ozongehalte. Natuurlijke verschijnselen kunnen echter geen verklaring vormen voor de huidige niveaus van ozonafbraak.
Het wetenschappelijk bewijs toont aan dat bepaalde door de mens vervaardigde chemische stoffen verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van het gat in de ozonlaag op Antarctica en voor de wereldwijde ozonverliezen. Deze chemische stoffen zijn industriële gassen die al vele jaren worden gebruikt in een reeks produkten en toepassingen, waaronder aërosolsprays, koelkasten, airconditioners, brandblusapparaten en fumigatie van gewassen.
ODS worden in de stratosfeer door zonlicht afgebroken, waarbij halogeenatomen (b.v. chloor of broom) ontstaan, die vervolgens ozon vernietigen via een complexe katalytische cyclus. De vernietiging van ozon is het grootst op de Zuidpool, waar zeer lage temperaturen in de stratosfeer in de winter polaire stratosferische wolken doen ontstaan. De ijskristallen die in deze wolken worden gevormd, vormen een groot oppervlak voor chemische reacties, waardoor de katalytische cycli worden versneld. Aangezien bij de afbraak van ozon zonlicht betrokken is, wordt het proces in de lente geïntensiveerd, wanneer de zonnestraling op de pool het hoogst is en er voortdurend polaire stratosferische wolken aanwezig zijn.
Wat is het ozongat?
De afbraak van ozon is het grootst op de Zuidpool. Het doet zich vooral voor in de late winter en het vroege voorjaar (augustus-november). Het hoogtepunt van de afbraak ligt meestal in begin oktober, wanneer de ozonlaag in grote gebieden volledig is verdwenen. Deze ernstige afbraak creëert het zogenaamde “ozongat” dat te zien is op beelden van de totale hoeveelheid ozon op Antarctica die met satellietwaarnemingen zijn gemaakt. In de meeste jaren is de maximale oppervlakte van het gat in de ozonlaag groter dan de oppervlakte van het Antarctische continent zelf. Op de Copernicus-website zijn video’s te zien over de vorming van het ozongat in de afgelopen jaren.
Hoewel het ozonverlies op het noordelijk halfrond minder ingrijpend is, wordt ook boven het Noordpoolgebied en zelfs boven het Europese vasteland/de EU een aanzienlijke verdunning van de ozonlaag waargenomen. Het ozonverlies boven het Noordpoolgebied is gewoonlijk echter minder ernstig dan boven Antarctica en varieert meer van jaar tot jaar als gevolg van de klimatologische en geografische situatie in het Noordpoolgebied. Niettemin werd in maart 2011 voor het eerst niet alleen een dunner, maar ook een echt ozongat waargenomen boven het Noordpoolgebied en delen van Europa.
Wat zijn de gezondheidseffecten van de afbraak van ozon?
Verhoogde UV-niveaus aan het aardoppervlak zijn schadelijk voor de menselijke gezondheid. De negatieve gevolgen zijn onder meer een toename van bepaalde vormen van huidkanker, oogcataract en immuundeficiëntiestoornissen. Een verhoogde penetratie van UV leidt tot een extra productie van ozon op grondniveau, dat aandoeningen van de luchtwegen veroorzaakt.
UV beïnvloedt terrestrische en aquatische ecosystemen en verandert de groei, de voedselketens en de biochemische cycli. Met name het aquatische leven vlak onder het wateroppervlak, dat de basis vormt van de voedselketen, ondervindt nadelige gevolgen van hoge niveaus UV-straling. UV-stralen hebben ook nadelige gevolgen voor de plantengroei, waardoor de productiviteit van de landbouw vermindert. Bovendien verandert door de afbraak van ozon in de stratosfeer ook de temperatuurverdeling in de atmosfeer, wat allerlei gevolgen heeft voor het milieu en het klimaat.
Wat zijn de economische gevolgen van de afbraak van ozon?
De belangrijkste directe economische gevolgen van de toegenomen UV-straling zijn de hogere gezondheidskosten. De medische kosten van miljoenen extra gevallen van huidkanker en oogcataract vormen een uitdaging voor de stelsels van gezondheidszorg, vooral in minder ontwikkelde landen. De toegenomen UV-straling vermindert ook de levensduur en de treksterkte van bepaalde kunststoffen en vezels.
De indirecte economische effecten omvatten een reeks extra kosten, bijvoorbeeld voor de bestrijding van klimaatverandering of als gevolg van verminderde visbestanden.
Wordt de ozonlaag hersteld?
Ondanks de bestaande regelgeving voor ODS blijft er sprake van een ernstige aantasting van de ozonlaag. Dit komt doordat ODS, wanneer ze eenmaal zijn vrijgekomen, nog vele jaren in de atmosfeer blijven en schade blijven veroorzaken. Nu er echter steeds kleinere hoeveelheden ODS vrijkomen, zijn de eerste tekenen van herstel van de ozonlaag zichtbaar. Vanwege de lange levensduur van ODS zal de ozonlaag zich echter waarschijnlijk pas in de tweede helft van deze eeuw volledig herstellen, tenzij aanvullende maatregelen worden genomen.
Wat kan ik doen om de ozonlaag te beschermen?
Zonafbrekende stoffen zijn nog steeds aanwezig in veel oudere soorten apparatuur en toestellen, zodat het van cruciaal belang is dat men zich bewust is van de manier waarop hiermee moet worden omgegaan. Hier volgen enkele praktische dingen die mensen kunnen doen om de ozonlaag te helpen beschermen:
- Zorg ervoor dat oude koelkasten en airconditioners veilig worden weggegooid door ze aan een recyclingbedrijf te geven. Zorg ervoor dat het koelcircuit dat de ODS bevat, niet wordt beschadigd;
- Zorg ervoor dat technici die uw koelkast of airconditioner repareren, de oude ODS terugwinnen en recycleren zodat ze niet in de atmosfeer terechtkomen;
- Zorg er bij de renovatie van uw huis voor dat oude isolatieschuimen die ODS bevatten, als gevaarlijk milieuafval worden verwijderd;
- Versterk uw kennis over de aantasting van de ozonlaag door verder te lezen en stel activiteiten op de school van uw kinderen voor om de bewustwording van het probleem te vergroten en lokale actie op gang te brengen.
Hoe kan ik mij tegen UV-straling beschermen?
Er bestaat een rechtstreeks verband tussen een verhoogde blootstelling aan UV-straling en een hoger risico op bepaalde vormen van huidkanker. Risicofactoren zijn onder meer huidtype, zonnebrand tijdens de kinderjaren en blootstelling aan intens zonlicht. Recente veranderingen in levensstijl, waarbij meer mensen op vakantie gaan en opzettelijk meer worden blootgesteld aan sterk zonlicht, zijn deels verantwoordelijk voor een toename van kwaadaardige huidkankers. Om het risico op huidkanker zo klein mogelijk te houden, moet u de blootgestelde huid bedekken met kleding of met een geschikte zonnebrandcrème, een hoed dragen en een UV-gecertificeerde zonnebril dragen om de ogen te beschermen.
En de positieve effecten van UV-straling?
Terwijl een verhoogde hoeveelheid UV-straling slecht is voor de menselijke gezondheid, kan een te lage blootstelling ook negatieve effecten hebben. Deze hebben vooral te maken met de verminderde vitamine D-productie in de huid die door UV-straling wordt geïnduceerd. Een tekort aan vitamine D is de oorzaak van een aantal ziekten zoals osteoporose, osteomalacie (verweking van de botten), rachitis of hart- en vaatproblemen. Mensen met een donkere huidskleur zijn bijzonder kwetsbaar voor een afname van de natuurlijke UV-straling. De meeste mensen worden in hun dagelijks leven echter voldoende blootgesteld aan UV-straling. Voor gezonde mensen is er geen medische reden om extra blootstelling te zoeken.