De schrijver Franz Kafka schreef in zijn bundel De Chinese Muur en andere verhalen:
Alle kennis, de totaliteit van alle vragen en antwoorden, is vervat in de hond.
Hoewel dit een vuistdik statement is, hielp het bij het ontrafelen van mijn onderwerp – over dieren en dood, rouw en rouw – voor een recente conferentie over “Honden in Zuid-Afrikaanse Literaturen”.
In Marlene van Niekerk’s roman “Triomf” (1994) wil de familie Benade omgaan met hun verdriet na de dood van de geliefde hond Gerty. De familie Benade begraaft haar in de achtertuin en Mol besluit een grafsteen voor haar samen te stellen. Ze schrijft:
Hier ligt Gerty Benade. Moeder van Toby Benade/en liefste hond van Mol dito.
Daarna schrijft ze: “Wow ze is in de hondenhemel” en Treppie draagt de laatste regel bij “Waar de honden zeven elf zijn” – waarmee geluksgetallen in het dobbelspel worden aangeduid.
Pop’s droom van dode honden als engelachtige wezens en Mol’s verwijzing naar de “hondenhemel” suggereren dat er een geloof bestaat dat, net als hun menselijke tegenhangers, ook honden naar de hemel gaan en engelen worden als beloning voor hun goede gedrag op aarde.
In veel culturen en religies zijn honden meer dan bescherming en veiligheid. Ze zijn ook gezelschap en metgezellen. In sommige gevallen staan de honden zo dicht bij hun mensen dat mensen zich afvragen hoe het verder moet met hun dieren. Gaan honden in het echte leven eigenlijk wel naar de hemel?
Meer over liefde
In haar essayfilm “Heart of a Dog” (2015) gaat de Amerikaanse avant garde-artieste Laurie Anderson in op de dood in 2011 van haar geliefde Lolabelle, een rattenterriër die door Anderson en haar man, de zanger Lou Reed, was geadopteerd. In de film probeert Anderson ook in het reine te komen met de dood van haar moeder en Reed in 2013. Volgens Anderson leerde het omgaan met deze sterfgevallen haar meer over liefde dan over wat dan ook.
Lolabelle werd haar ontmoetingen met anderen in hun New Yorkse buurt ontnomen toen ze blind werd en bang was om zich in het donker voort te bewegen. Anderson kreeg een trainer voor haar die eerst besloot dat Lolabelle letterlijk moest schilderen en daarna daadwerkelijk piano moest leren spelen.
In eerste instantie vond ik Anderson erg antromorf in haar kijk op honden als ze Lolabelle beschrijft als empathisch, piano spelend, plaatjes schilderend en vragend over de spelletjes die met haar gespeeld worden.
Op de vraag van filmcriticus Jonathan Romney of Lolabelle meer voor haar betekende dan alleen een huisdier te zijn, merkte Anderson op:
Het is een film over empathie. Lolabelle was een personage dat bijna pure empathie was, dus ik heb geprobeerd dat zo goed mogelijk uit te drukken.
Je zou kunnen stellen dat Lolabelle, net als de fictieve “Gerty” in “Triomf”, fungeert als een trooster voor Anderson. Geen wonder dat filmcriticus Ty Burr de film,
een unieke, buitengewoon ontroerende filmische toon-gedicht over het onderwerp rouw noemt.
Naar het leven van honden
Daarop voortbordurend zou men zich kunnen afvragen: gaan honden naar de hemel of is er een hiernamaals voor honden? En wat gelooft Anderson als boeddhist? Haar rouw om Lolabelle is gebaseerd op haar boeddhistische overtuigingen en er is een lang gedeelte gewijd aan de “bardo”, het boeddhistische concept van de wachtperiode tussen de levens van een persoon. De geest van de overledene verblijft 49 dagen in het bardo, zoals wordt vermeld in het Tibetaanse Dodenboek.
En andere geloofssystemen? Zelfs binnen verschillende geloofsgroepen bestaan er uiteenlopende opvattingen. Onlangs vertelde paus Franciscus een jongetje wiens hond was overleden dat het paradijs openstaat voor alle schepselen van God.
De islam biedt geen duidelijk antwoord. In de islam zijn alle zielen eeuwig, ook die van dieren. Maar om in de hemel, of Jannah, te komen, moeten wezens op de Dag des Oordeels door God worden geoordeeld, en sommige moslimgeleerden zeggen dat dieren niet worden geoordeeld zoals mensen.
Het boeddhisme ziet dieren ook als wezens met gevoel, net als mensen, en zegt dat mensen als dieren herboren kunnen worden en dieren als mensen. Dus gezien dat, is de vraag of dieren al dan niet naar de hemel kunnen gaan niet echt van toepassing op boeddhisten. Mensen en dieren zijn allemaal met elkaar verbonden.
Hindoeïsme schetst ook een vorm van reïncarnatie, waarbij de eeuwige ziel van een wezen, of jiva, na de dood op een ander niveau wordt herboren, totdat de ziel is bevrijd (moksha).
Populaire cultuur
In de populaire cultuur draait de film “All dogs go to heaven” (1989) om “Charlie B Barkin” een Duitse herdershond die wordt gedood door “Carface Caruthers” een gewelddadige, sadistische gemengde Amerikaanse Pit Bull Terrier/Bulldog gangster. Deze film werd gevolgd door een vervolg in 1996. De film evaluerend beschrijft Hillary Busis (2014) de film als,
een huiveringwekkende fantasmagorie van moord, demonen, drinken, gokken, hellevuur en blauwe oogschaduw.
Dieren (en dan met name honden) gaan naar de hemel, zoals de titel van de film suggereert. Christelijke geleerden zijn er echter snel bij om op te merken dat het enige ticket naar de hemel en verlossing het hebben van een ziel is en het inzetten van die ziel in dienst van een of ander hoger wezen. Maar zoals Wesley Smith (2012) het verwoordde in Christian Today:
We hebben een lange weg afgelegd sinds Descartes beweerde dat dieren louter automaten zijn zonder het vermogen om plezier of pijn te hebben. We weten nu dat het tegendeel waar is: ze ervaren. Ze lijden. Ze treuren. Ze hebben lief.
Anderson situeert zichzelf vanaf het begin als de verteller in “Heart of a Dog” en doorspekt het verhaal van Lolabelle met verhalen over haar eigen jeugd en meer actuele gebeurtenissen, zoals de terreuraanslagen van 9/11.
Het autobiografische karakter van haar tekst komt overal naar voren in een poging van de kunstenaar om te gaan met Lolabelle’s ziekte, pijn en dood. Anderson herhaalt verschillende boeddhistische leerstellingen over rouw: huilen is verboden omdat huilen verwarrend is voor de doden. Men wil de doden terugroepen door te huilen, ook al is dat onmogelijk. Men moet zich ook verdrietig voelen zonder verdrietig te zijn.
Vliegen tussen hemel en aarde
Dus om terug te komen op mijn oorspronkelijke vraag: gaan honden naar de hemel? Mijn stelling is dat het vooral afhangt van je geloofssysteem, maar de meeste religies zijn het erover eens dat ook de voelende dieren om ons heen thuishoren in een Shangri La of utopia na de dood. Het schort onze zoektocht naar zekerheden en betekenis op; en in de metafoor van de film is het onze poging om de doden in de bardo te verwarren.
We willen ze terugroepen. We zouden willen dat ze konden zijn als “Charlie B Barkin”, die heen en weer kon vliegen tussen hemel en aarde. Of, we willen dat ze hondenengelen zijn zoals Triomf’s “Toby” en “Gerty” die weer onze gezelschapsdieren zullen zijn in de andere wereld.
Het verhaal van Laurie en Lolabelle is een leidraad voor rouw, een manier om met de dood om te gaan. Het is Andersons eigen boek van de doden. Het lost de binaire tegenstelling tussen mens en dier op, maar het fungeert ook – zij het misschien indirect – als een middel om verdriet te onderdrukken.