Thema’s zijn de fundamentele en vaak universele ideeen die in een literair werk worden verkend.
De gevaren van totalitarisme
1984 is een politieke roman, geschreven met het doel lezers in het Westen te waarschuwen voor de gevaren van een totalitaire regering. Orwell had met eigen ogen gezien hoe totalitaire regeringen in Spanje en Rusland tot het uiterste gingen om hun macht te behouden en uit te breiden, en ontwierp 1984 om alarm te slaan in westerse landen die nog niet goed wisten hoe ze de opkomst van het communisme moesten benaderen. In 1949 was de Koude Oorlog nog niet geëscaleerd, veel Amerikaanse intellectuelen steunden het communisme en de diplomatie tussen democratische en communistische landen was zeer ambigu. In de Amerikaanse pers werd de Sovjet-Unie vaak afgeschilderd als een groot moreel experiment. Orwell was echter diep verontrust door de wijdverbreide wreedheden en onderdrukkingen die hij in communistische landen waarnam, en lijkt zich vooral zorgen te hebben gemaakt over de rol van de technologie die onderdrukkende regeringen in staat stelt hun burgers in de gaten te houden en te controleren.
In 1984 schetst Orwell de perfecte totalitaire samenleving, de meest extreme verwerkelijking die men zich kan voorstellen van een moderne regering met absolute macht. De titel van de roman was bedoeld om de lezers in 1949 duidelijk te maken dat het verhaal een reële mogelijkheid voor de nabije toekomst inhield: als het totalitarisme niet werd bestreden, zo suggereerde de titel, zou een variant van de wereld die in de roman wordt beschreven binnen vijfendertig jaar werkelijkheid kunnen worden. Orwell schetst een staat waarin de regering elk aspect van het menselijk leven bewaakt en controleert, zozeer zelfs dat het hebben van een ontrouwe gedachte tegen de wet is. Naarmate de roman vordert, gaat de schuchtere, opstandige Winston Smith op zoek naar de grenzen van de macht van de Partij, om te ontdekken dat het vermogen van de Partij om haar onderdanen te controleren en tot slaaf te maken, zelfs zijn meest paranoïde ideeën over de reikwijdte van de Partij te boven gaat. Zoals de lezer door Winston’s ogen leert begrijpen, gebruikt de Partij een aantal technieken om haar burgers te controleren, die elk op zich een belangrijk thema in de roman vormen. Deze technieken zijn onder andere:
Psychologische Manipulatie
De Partij overlaadt haar onderdanen met psychologische stimulansen die zijn ontworpen om het vermogen van de geest tot onafhankelijk denken te overweldigen.Het reusachtige televisiescherm in de kamer van iedere burger zendt een constante stroom propaganda uit die is ontworpen om de mislukkingen en tekortkomingen van de Partij te laten lijken op triomfantelijke successen. De telescreens controleren ook het gedrag – overal waar ze komen worden de burgers er voortdurend aan herinnerd, vooral door middel van de alomtegenwoordige borden met de tekst “BIGBROTHER IS WATCHING YOU,” dat de autoriteiten hen in de gaten houden. De Partij ondermijnt de gezinsstructuur door kinderen op te nemen in een organisatie genaamd de Junior Spionnen, die hen hersenspoelt en aanmoedigt om hun ouders te bespioneren en elk geval van ontrouw aan de Partij te melden. De Partij dwingt mensen ook om hun seksuele verlangens te onderdrukken, door seks te beschouwen als een plicht tot voortplanting, met als doel het creëren van nieuwe Partijleden. De Partij kanaliseert vervolgens de opgekropte frustratie en emoties van de mensen in intense, woeste uitingen van haat tegen de politieke vijanden van de Partij. Veel van deze vijanden zijn speciaal voor dit doel door de Partij uitgevonden.
Physieke controle
Naast het manipuleren van hun geest, controleert de Partij ook het lichaam van haar onderdanen. De partij let voortdurend op elk teken van ontrouw, zozeer zelfs dat, zoals Winston opmerkt, zelfs een kleine trek in het gezicht tot een arrestatie kan leiden. Iemands eigen zenuwstelsel wordt zijn grootste vijand. De Partij dwingt haar leden om ’s morgens massale oefeningen te doen, de Fysieke Schokken, en daarna lange, slopende dagen te werken bij overheidsinstanties, waardoor mensen in een algemene staat van uitputting verkeren. Iedereen die erin slaagt de Partij te trotseren wordt gestraft en “heropgevoed” door middel van systematische en wrede martelingen. Na wekenlang aan deze intense behandeling te zijn onderworpen, komt Winston zelf tot de conclusie dat niets krachtiger is dan fysieke pijn – geen emotionele loyaliteit of morele overtuiging kan die overwinnen. Door de geest van haar slachtoffers te conditioneren met fysieke marteling, kan de Partij de werkelijkheid controleren en haar onderdanen ervan overtuigen dat 2 + 2 = 5.
Controle van Informatie en Geschiedenis
De Partij controleert elke bron van informatie, en beheert en herschrijft de inhoud van alle kranten en geschiedenissen voor haar eigen doeleinden. De partij staat niet toe dat mensen herinneringen aan hun verleden bewaren, zoals foto’s of documenten. Als gevolg daarvan worden herinneringen wazig en onbetrouwbaar, en burgers worden volkomen bereid om te geloven wat de Partij hen vertelt. Door het heden te controleren, kan de Partij het verleden manipuleren. En door het verleden te beheersen, kan de Partij al haar acties in het heden rechtvaardigen.
Technologie
Door middel van telescreens en verborgen microfoons in de stad, kan de Partij haar leden bijna de hele tijd in de gaten houden. Bovendien gebruikt de Partij ingewikkelde mechanismen (1984 is geschreven in het tijdperk vóór computers) om op grote schaal controle uit te oefenen op de economische produktie en de bronnen van informatie, en angstaanjagende machines om degenen die zij als vijanden beschouwt te martelen. 1984 laat zien dat technologie, die over het algemeen wordt gezien als bevorderlijk voor het morele goed, ook het meest duivelse kwaad kan vergemakkelijken.