Het menselijk lichaam is een verbazingwekkend iets. Het is voor ieder van ons het meest intieme object dat we kennen. En toch weten de meesten van ons er niet genoeg over: de kenmerken, functies, eigenaardigheden en mysteries. Onze serie The Body verkent de menselijke anatomie, deel voor deel. Zie het als een mini-digitale encyclopedie met een dosis wow.
Onder je huid, en dieper in je lichaam, lopen netwerken van aderen. Deze dunne, buisvormige structuren zijn een essentieel onderdeel van de bloedsomloop, die bloed en voedingsstoffen door het lichaam verdeelt. Wat Thomas E. Eidson, een fleboloog (aderziektespecialist) bij Atlas Vein Care in Arlington, Texas, het meest boeiend vindt aan aderen is “hoe absoluut ingewikkeld en kwetsbaar het bloedvatenstelsel kan lijken en toch tegelijkertijd zo veerkrachtig en adaptief kan zijn.”
1. VATEN ZIJN EEN VAN DRIE SOORTEN BLOEDVATEN
Drie soorten bloedvaten vormen de menselijke bloedsomloop: slagaders, aders en haarvaten. Alle drie deze vaten vervoeren bloed, zuurstof, voedingsstoffen en hormonen naar organen en cellen. Terwijl slagaders zuurstofrijk bloed van het hart naar de weefsels van het lichaam transporteren, transporteren aders zuurstofarm bloed van de weefsels terug naar het hart, en hebben speciale kleppen die hen helpen deze gerichte stroom te bereiken. Haarvaten zijn kleine bloedvaten die de slagaders met de aders verbinden en de voedingsstoffen in het bloed naar de lichaamsweefsels laten stromen.
2. EEN ENKELE Ader BESTAAT UIT DRIE LAGERS.
Aders, klein als ze zijn, bestaan uit drie lagen. Volgens Eidson zijn deze lagen bekend als de tunica adventitia, tunica media, en tunica intima. De tunica adventitia is de taaie buitenlaag van slagaders en aders en bestaat voornamelijk uit bindweefsel. De middelste laag, de tunica media, bestaat uit gladde spieren en elastische vezels. Deze laag is dunner in aders dan in slagaders. De binnenste laag, de tunica intima, komt in direct contact met het bloed wanneer het door de ader stroomt. Deze structuur bestaat uit gladde cellen en heeft een hol centrum, het lumen.
3. ONS LICHAAM BEVAT TOT 100.000 MILIEU BLOEDVATEN.
Alle slagaders, aders en haarvaten van een mensenkind, van begin tot eind uitgerekt, wikkelen zich naar schatting ongeveer 2,5 keer rond de aarde (het equivalent van ongeveer 60.000 mijl). De hoeveelheid bloedvaten in een volwassen mens zou vier keer rond onze planeet cirkelen, wat neerkomt op 100.000 mijl, aldus Eidson.
4. DE CAPILLARIES ZIJN KLEINER DAN DE DIKTE VAN EEN MENSELIJKE HAAR.
Capillairen zijn piepklein – op hun kleinst zijn ze minder dan een derde van de dikte van een menselijke haar. Maar om het echt in perspectief te plaatsen, bedenk dat wanneer rode bloedcellen door haarvaten stromen, “ze er één cel tegelijk doorheen moeten in een enkele rij,” zegt Eidson.
5.
“Artsen volgden een onjuist model van de bloedsomloop, voorgesteld door de Griekse arts en filosoof Galenus van Pergamon vanaf ongeveer de 2e eeuw na Christus tot in de jaren 1600,” aldus Eidson. Volgens een artikel in het Journal of Thrombosis and Haemostasis dacht Galen dat er twee systemen waren: een systeem waarin de lever, niet het hart, bloed produceerde dat centrifugaal in het lichaam werd verdeeld, en een ander systeem waarin slagaders lucht uit de longen en meer bloed naar de weefsels brachten. “Bloed werd niet gezien als circulerend maar eerder als langzaam eb en vloed,” schreef auteur W.C. Aird. Deze houding overheerste tot 1628, toen de Engelse arts William Harvey voor het eerst het bloedvatenstelsel en de functie van het hart correct beschreef.
6. HET LICHAAM KAN NIEUWE VAARTJES VORMEN WANNEER EENS IS GEBLOKKEERD.
Eidson zegt dat het lichaam nieuwe bloedvaten kan vormen als een route geblokkeerd raakt, een proces dat angiogenese of neovascularisatie wordt genoemd. Positief is dat dit het proces is waardoor vleeswonden genezen, waarbij voedingsstoffen en zuurstof uit de dichtstbijzijnde gezonde haarvaten naar de plaats van de beschadigde haarvaten worden gezogen; dit is niet zo moeilijk, gezien het grote aantal haarvaten in het lichaam. Negatief is dat ditzelfde proces kan leiden tot neovascularisatie van het hoornvlies, waarbij nieuwe bloedvaten het hoornvlies binnendringen vanuit de limbus, het deel van het oog waar het hoornvlies en de sclera – het witte deel van het oog – elkaar raken. De extra bloedvaten kunnen ontsteking en littekenvorming van het hoornvlies veroorzaken, en zelfs tot blindheid leiden.
7. EEN FYSICIAN HEEFT EEN PIONIEREND EXPERIMENT GEVONDEN IN HET ARM- ZIJN EIGEN.
De Duitse arts Werner Forssmann voerde in 1929 een hartkatheterisatie op zichzelf uit. Bij deze procedure wordt een dun buisje, een katheter genaamd, ingebracht in een van de grote bloedvaten in de arm die naar het hart leiden. De medische gemeenschap in die tijd vond het bestuderen van het hart hoogst onorthodox, maar Forssmann was vastbesloten het tegendeel te bewijzen. Als de procedure slaagde, zou Forssmann kunnen aantonen dat een katheter de druk in het orgaan kan meten en hoe goed het hart werkt.
Hij maakte een snee aan de binnenkant van zijn linkerelleboog en voerde het dunne buisje in zijn hart – en liet een technicus een röntgenfoto maken om te bewijzen dat de penetratie was geslaagd. Daarna verwijderde hij de katheter rustig uit zijn arm zonder bijwerkingen. Nu “wordt deze procedure in de VS ongeveer 1 miljoen keer per jaar uitgevoerd”, aldus Eidson. Forssmann won ook de Nobelprijs voor Geneeskunde in 1956, waarmee hij zijn tegenstanders de mond snoerde.
8. STERKE Aders ZIJN ESSENTIEEL VOOR EEN STERK LICHAAM.
Aders voeren zuurstofarm bloed tegen de zwaartekracht in terug naar het hart. “Als de aderen te zwak zijn – een aandoening die veneuze insufficiëntie wordt genoemd – kan het bloed zich ophopen in de benen en de huid en zwellingen, pijn, verkleuring en wonden veroorzaken”, zegt Albert Malvehy, een veneuze en lymfatische specialist en flebologie-sonograaf in Delray Beach, Florida. Chronische veneuze insufficiëntie komt vaker voor bij mensen die zwaarlijvig of zwanger zijn, of bij mensen met een familiegeschiedenis van dit probleem. Het kan ook worden veroorzaakt door hoge bloeddruk in de beenaders, als gevolg van lang zitten of staan, te weinig beweging, roken of diep veneuze trombose (bloedstolsels). Afhankelijk van de ernst kan de behandeling variëren van medicatie tot een operatie.
9. Wanneer veneuze kleppen beschadigd zijn, kan het bloed in de verkeerde richting stromen en leiden tot uitgerekte, uitpuilende aderen, vertelt Gregory P. Kezele, de medisch directeur van Vein Clinics of Cleveland, aan Mental Floss. Spataderen, die in kleur kunnen variëren van paarsachtig tot neutraal, zien er gedraaid en knoestig uit en kunnen aan de oppervlakte van de huid omhoog staan. (Verwar ze niet met spataders, dat zijn clusters van blauwachtige of roodachtige aderen nabij het huidoppervlak die op webben lijken, vandaar de naam). Ze kunnen worden veroorzaakt door omstandigheden zoals zwangerschap, zwaarlijvigheid en genetische aanleg. Zodra spataderen verschijnen – meestal op de benen – is een medische ingreep nodig om ze te verwijderen.
Aders zijn een cruciaal onderdeel van de normale bloedsomloop in het lichaam, dus spataderen kunnen meer zijn dan alleen een cosmetisch probleem. “Ze kunnen een teken zijn van een dieper circulatieprobleem,” zegt Malvehy. “Mensen met spataderen, pijn in de benen, rusteloze benen syndroom, beenwonden en zwelling van de benen moeten worden gecontroleerd door een ader specialist.”
Eén op de vijf mensen heeft een aderziekte. Nog maar 10 jaar geleden waren er weinig behandelingen voor mensen met spataderen, behalve een aderstrippingsoperatie, waarbij problematische aderen worden verwijderd. Malvehy zegt dat in de afgelopen tien jaar “er een revolutie in de behandeling heeft plaatsgevonden, zodat bijna alle aderproblemen in de praktijk kunnen worden behandeld zonder uitvaltijd.”
Een veel voorkomende behandeling is sclerotherapie, waarbij een vloeibare oplossing in de uitpuilende ader wordt geperst om de bloedstroom te stoppen. De ader verandert uiteindelijk in littekenweefsel en vervaagt, hoewel vervolgbehandelingen nodig kunnen zijn.
Een andere behandeling is thermische ablatie, uitgevoerd met behulp van ultrasoundgeleiding. Kezele legt uit dat een arts een kleine katheter in de zieke aders inbrengt, die vervolgens warmte afgeeft; de warmte sluit de bloedstroom naar de probleemaders af en verbetert de circulatie doordat het bloed naar gezonde aders wordt geleid.
10.
Volgens Kezele is de eerste afbeelding van aderziekten te vinden op een Grieks tablet uit de 4e eeuw v. Chr. Het houtsnijwerk, uit het heiligdom van Amynos, toont een man die een reusachtig been met een uitpuilende ader vasthoudt. Kezele suggereert op zijn website dat “het de Griekse ambtenaar Lysimachides toont die een nepbeen met een spatader opdraagt aan Amynos,” een Atheense held die als genezer wordt vereerd.
11. Aders kunnen “uitpuilen” wanneer je traint.
Er zijn veel theorieën over waarom atleten vaak grote, uitpuilende aderen op hun armen of benen hebben na het trainen. Die uitpuilende look is volkomen normaal en tijdelijk. In een artikel in Scientific American zegt professor in de fysiologie Mark A.W. Andrews dat een waarschijnlijke oorzaak van uitpuilende aderen de arteriële bloeddruk tijdens de training is. Bloed dat anders in de haarvaten zou rusten, wordt door de druk naar buiten in de omringende spieren geduwd. Dit proces – filtratie genaamd – doet de spieren opzwellen, waardoor de nabijgelegen aders dichter bij het huidoppervlak komen te liggen en er dus uitpuilen. Dit proces is het duidelijkst bij atleten en bodybuilders met zeer weinig onderhuids vet.